Społeczeństwo słowackie, pomimo ostrych prześladowań Kościoła przez komunistyczne władze Czechosłowacji, w zdecydowanej większości pozostawało wciąż katolickie i przywiązane do tradycji. Natomiast ruch reformatorski w łonie Komunistycznej Partii Czechosłowacji w okresie Praskiej Wiosny 1968 r., na Słowacji był stosunkowo słaby. Toteż po inwazji wojsk Układu Warszawskiego, w okresie tzw. normalizacji, skala represji politycznych była znacznie mniejsza niż na ziemiach czeskich. Opozycyjną Kartę 77, ogłoszoną 6 stycznia 1977 r., tworzyli głównie represjonowani byli komuniści i marksiści rewizjoniści – działacze partyjni, intelektualiści, pisarze. Jej sygnatariusze podjęli próbę walki o liberalizację systemu komunistycznego, odwołując się do formalnie zapisanych, lecz nieprzestrzeganych norm i przepisów prawnych. W pierwszych latach Kartę 77 podpisało ok. 800 sygnatariuszy w całym kraju, wśród których znalazło się zaledwie 20 Słowaków. Wynikało to właśnie z faktu słabości środowisk rewizjonistycznych na Słowacji.

Środowisko Karty 77 wśród Słowaków tworzyli przede wszystkim: historyk Ján Mlynárik, pisarze Dominik Tatarka i Hana Ponická, filozofowie Miroslav Kusý i Milan Šimečka. Uczestniczyli oni w ogólnokrajowej działalności Karty 77 i publikowali w drugim obiegu (samizdacie).

Znacznie liczniejsi byli na Słowacji dysydenci katoliccy, związani z tzw. Tajnym Kościołem. Katolicki opór wobec komunizmu sięgał przełomu lat 40. i 50., gdy władze przejęły kontrolę nad oficjalnymi strukturami kościelnymi, zlikwidowały zakony i represjonowały wielu duchownych. W reakcji na prześladowania powstał podziemny, czyli tajny Kościół. Tworzyli go tajnie wyświęceni księża i zakonnicy oraz świeccy aktywiści. Czołową rolę wśród tych ostatnich odgrywali Silvester Krčměry i Vladimír Jukl, którzy od 1965 r. działali w środowiskach studenckich w Bratysławie i stopniowo rozszerzali swoją sieć kontaktów na cały kraj. Blisko współpracowali z tajnym biskupem Janem Chryzostomem Korcem. W 1974 r. założyli Stowarzyszenie Fatima, mające na celu szerzenie literatury religijnej i działalność misyjną w Związku Sowieckim. Do czołowych aktywistów należeli również František Mikloško i Ján Čarnogurský. Do 1989 r. powstała sieć około 100 małych wspólnot laikatu świeckiego na terenie całej Słowacji, do których należało kilkanaście tysięcy osób.  

W latach 80. kościelna opozycja wydawała nielegalne czasopisma samizdatowe, pomagała w organizowaniu masowych pielgrzymek do miejsc kultu maryjnego oraz przygotowywaniu petycji, w których domagano się poszanowania praw człowieka i wolności wyznania. Pod koniec 1987 r. pod ogólnokrajową petycją w sprawie swobód religijnych podpisało się aż pół miliona osób, w tym 300 tys. Słowaków. 25 marca 1988 r. zorganizowano Świeczkową Manifestację w Bratysławie, która zgromadziła 10 tysięcy ludzi i została brutalnie rozpędzona przez komunistyczne służby.

Trzeci nurt słowackiej opozycji tworzył ruch ekologiczny. Wyrósł on z protestów przeciwko działaniom władz, takim jak budowa zapory wodnej na Dunaju. Jego szczytowym osiągnięciem była wydana w 1987 r. broszura „Bratysława – na głos”, w której dokonano krytycznego przeglądu warunków życia na Słowacji. Organizatorem tego przedsięwzięcia był inż. Jan Budaj.  

Słowacy zaangażowani w działalność Karty 77 utrzymywali kontakty z polską opozycją demokratyczną z kręgu KOR. Inicjatorem spotkań opozycjonistów z Polski i Czechosłowacji, odbywających się od 1978 r. w Karkonoszach, był Słowak mieszkający w Pradze Tomáš Petřivý. Nawiązana wówczas współpraca zaowocowała powstaniem Solidarności Polsko-Czechosłowackiej. Gdy w lipcu 1987 r. ogłoszono powstanie Kręgu Przyjaciół Solidarności Polsko-Czechosłowackiej, wśród sygnatariuszy wspólnej deklaracji znaleźli się Ján Čarnogurský i Miroslav Kusý.  

Przedstawiciele słowackiego Tajnego Kościoła już od drugiej połowy lat 60. przyjeżdżali do Polski, utrzymując kontakty z hierarchami kościelnymi (prymasem S. Wyszyńskim, abp. krakowskim K. Wojtyłą i innymi), krakowskim środowiskiem „Znaku” i „Tygodnika Powszechnego”, Klubami Inteligencji Katolickiej i duszpasterstwami akademickimi. Młodzi Słowacy z Tajnego Kościoła przybywali licznie na spotkania oazowe Ruchu Światło–Życie w Krościenku. Od 1979 r. nielegalne oazy działały także na Słowacji. Podstawową płaszczyzną współpracy był nielegalny przerzut literatury religijnej w języku słowackim przez granicę z Polski do Czechosłowacji. Głównymi punktami przerzutu były masywy Pilska i Babiej Góry, Tatry i Pieniny.  

* Dr hab. Mirosław Szumiło, Biuro Badań Historycznych IPN, pracownik naukowy UMCS w Lublinie. 

reakcje bloku wschodniego