Według Lenina związki zawodowe miały być „pasem transmisyjnym” przekazującym idee partii komunistycznej do środowisk pracowniczych. Ukształtowany w 1918 r. model ruchu związkowego przetrwał do rozpadu Związku Sowieckiego. Był także implementowany we wszystkich krajach komunistycznych Europy Wschodniej. Sowieckie związki zawodowe miały charakter branżowy, a nadzór nad nimi sprawowała Wszechzwiązkowa Centralna Rada Związków Zawodowych. Zajmowały się kwestiami bezpieczeństwa pracy, dysponowały także bazą sanatoriów, domów wypoczynkowych oraz ośrodków rekreacyjnych, z których korzystać mogli wyłącznie ich członkowie. Kierownictwo związków zawodowych były wyznaczane przez organy partii komunistycznej. Interwencje branżowych związków czasami przynosiły skutek. Rejestrowane przez nie przejawy niezadowolenia w środowiskach robotniczych były analizowane przez KGB i zakładowe organizacje partyjne. Jedyny duży protest, który wybuchł w Związku Sowieckim na tle postulatów płacowych, miał miejsce 2 czerwca 1962 r. w Nowoczerkasku i został spacyfikowany przez wojsko. Kontrola nad ruchem związkowym stanowiła ważną część komunistycznej polityki społecznej, co tłumaczy także represje wobec działaczy, którzy rzucili hasło tworzenia wolnych związków zawodowych.

Górnik z Donbasu

Idea tworzenia wolnych związków zawodowych w Związku Sowieckim związana jest z aktywnością inżyniera Wołodymyra Klebanowa, górnika pracujący w kopalniach Donbasu, który uchodził za ważnym bastion partii komunistycznej nie tylko na Ukrainie. Urodził się na Białorusi, ale dorastał i uczył się w Makiejewce, górniczej miejscowości niedaleko Doniecka. Już w latach 60. ubiegłego stulecia, pracując jako brygadzista, występował przeciwko licznym przypadkom naruszania norm pracy i bezpieczeństwa na kopalniach. W 1968 r. został za to aresztowany i skierowany na przymusowe leczenie w zakładzie psychiatrycznym. Po pięciu latach został zwolniony i rozpoczął starania o odszkodowanie za nielegalne umieszczenie go zakładzie psychiatrycznym. 11 listopada 1977 r. zwołał w Moskwie dla dziennikarzy zagranicznych konferencje prasową. Data nie była przypadkowa, gdyż przed uroczystymi obchodami 60. rocznicy rewolucji październikowej. Przedstawił wówczas dokumentację na temat łamania praw ludzi pracy w Związku Sowieckim. Warto dodać, że Klebanow dystansował się od ruchu dysydenckiego walczącego o prawa człowieka i podkreślał, że celem jego zabiegów jest jedynie poprawa sytuacji ludzi pracy. W styczniu 1978 r. zaczął tworzyć grupy wolnych związków zawodowych. Jego aktywność wsparła moskiewska Grupa Helsińska, co dawało mu wsparcie środowisk inteligenckich oraz dostęp do zachodnich mediów. Kilka miesięcy później do tworzonego przez niego Stowarzyszenia Wolnego Związku Zawodowego Obrony Robotników należało ok. 200 osób. Jednak po aresztowaniach liderów związkowych organizacja rozpadła się. W połowie 1978 r. Klebanow został ponownie skazany na przymusowe leczenie w zakładzie psychiatrycznym. Za zdrowego uznano go dopiero w 1987 r. w czasie pierestrojki.

Inicjatywa moskiewska

Idee Klebanowa zostały wykorzystane przez grupę dysydentów, którzy na konferencji w Moskwie 28 października 1978 r. ogłosili powstanie Wolnego Ogólnozawodowego Związku Ludzi Pracy. W gronie założycieli byli głównie inteligenci: inżynier Ludmiła Agapowa, matematyk Walery Senderow, elektryk Borys Borysow, robotnik Lew Wołochonski, inżynier Aleksander Iwanczenko, geograf Jewgienij Nikołajew, bibliotekarka Walerija Nowodworska, geolog Władimir Skwirski, studentka Albina Jakorewa. Ich celem było udzielanie pomocy materialnej, prawnej i moralnej ludziom pracy. Zamierzano m.in. tworzyć kasy samopomocowe, organizować niezależne od władzy przedszkola oraz rozwijać budownictwo mieszkaniowe. Rozpoczęto wydawanie poza cenzurą „Biuletynu Informacyjnego SMOT”. Działaczom SMOT nie udało się jednak dotrzeć do szerszych grup pracowniczych, a władza potraktowała inicjatywę jako niebezpieczną akcję antysowiecką. Sygnatariuszy deklaracji SMOT zwolniono z pracy, a później aresztowano. Ci, którzy pozostali na wolności, pod wpływem Solidarności zradykalizowali swój program i założyli Narodowy Związek Pracujących, mający aspiracje szersze, aniżeli tylko poprawa warunków pracy. Spowodowało to dalsze represje, które całkowicie rozbiły niezależny ruch związkowy. W 1988 r. na fali demokratyzacji SMOT reaktywowano, głównie w Leningradzie, gdzie skupiał około stu członków. Do 1991 r. grupie udało się wygrać 5 procesów sądowych wytaczanych w obronie bezprawnie zwalnianych pracowników. SMOT był pierwszą w Związku Sowieckim niezależną inicjatywą starającą się odpowiedzieć na problemy środowisk robotniczych, a nie tylko inteligencji.

smot